WebPost

દૂધને માટે રોતા બાળક,

રો, તારા તકદીરને રો !!

એ ઘરમાં તું જન્મ્યું શાને ?

જે ઘરમાં ઉપવાસ ફરજ છે,

દર્દ, વ્યથા, પરિતાપ ફરજ છે,

ગમ, અશ્રુ, નિ:શ્વાસ ફરજ છે,

દૂધને માટે રોતા બાળક !

રો, તારા તકદીરને રો !!

ત્યાં જન્મત તો પુષ્પ હિંડોળે,

નર્મ શયનમાં સાધન હોત,

મોટર મળતે, ગાડી મળતે,

નર્સનાં લાલનપાલન હોત,

સોના-રૂપાનાં ચમચાથી,

દૂધની ધારા વહેતી હોત;

તું રડતે તો પ્રેમની નદીઓ,

તોડી કિનારા વહેતી હોત,

પણ વીરાં દુર્ભાગ્ય હશે કે,

જન્મ તેં લીધો આ ઘરમાં,

ફેર નથી કંઇ જે ઘરના

ઇન્સાન અને જડ પથ્થરમાં

હાડ ને ચામના ખોખામાં તું,

દૂધના વલખાં મારે છે,

મહેનત નિષ્ફળ જતી દેખી,

રોઇને અશ્રુ સારે છે,

આ ઘરની એ રીત પુરાણી,

આદિથી નિર્માઇ છે,

મહેનત નિષ્ફળ જાય છે,

નિષ્ફળ જવાને સર્જાઇ છે;

વ્યર્થ રડીને ખાલી તારો

અશ્રુનો ભંડાર ન કર,

મોંઘામૂલાં એ મોતીનો,

દુરુપયોગ લગાર ન કર.

તન તોડીને જાત ઘસીને,

પેટ અવર ભરવાના છે.

શ્રમ પરસેવે રક્ત નિતારી

મ્હેલ ઊભા કરવાના છે.

એના બદલે મળશે ખાવા,

ગમને પીવા આંસુડાં;

લાગશે એવા કપરા કાળે,

અમૃત સરખાં આંસુડાં.

ભૂખ્યાં પેટ ને નગ્ન શરીરો,

એ તો છે દસ્તૂર અહીં,

ચેન અને આરામ રહે છે.

સ્વપ્ન મહીં પણ દૂર અહીં.

આ ઘરમાં તો એવી એવી

અગણિત વાતો મળવાની,

ભૂખના દા’ડા મળવાના ને

પ્યાસની રાતો મળવાની.

આ ઘરમાં ઉપવાસ ફરજ છે,

દર્દ, વ્યથા પરિતાપ ફરજ છે,

ગમ, અશ્રુ, નિ:શ્વાસ ફરજ છે,

આ ઘરમાં તું જન્મ્યું શાને ?

દૂધને માટે રોતા બાળક,

રો, તારા તકદીરને રો !!

– શૂન્ય પાલનપુરી

શૂન્ય પાલનપુરીને આપણે ગઝલકાર તરીકે જાણીએ છીએ. પાલનપુરની ભૂમિએ અનેક ગઝલકારો આપ્યા છે તેમાં શિરમોર નામ એટલે શૂન્ય પાલનપુરી. એક સમયે મુશાયરામાં દૂધને માટે રોતા બાળક આ કાવ્ય અચૂક તેમને રજૂ કરવું પડતું હતું.

બાળકને માટે દૂધ એ તો પાયાની જરૂરિયાત છે. દૂધ પીધા વગર બાળક કઇ રીતે ઉછરી શકે ! મોટું થઇ શકે ? જીવી શકે ? પણ એવા તો અસંખ્ય બાળકો હશે આ પૃથ્વી ઉપર જેમના ભાગ્યમાં દૂધ લખેલું નથી. કાં તો પછી એમ કહી શકાય કે દૂધ ઘણાં ધમપછાડા પછી માંડ મળે છે. શૂન્ય પાલનપુરી ખૂબ નાના હતા ત્યારે તેમના પિતા અવસાન પામ્યા. કિશોર અવસ્થામાં શૂન્ય પાલનપુરી પાનનો કરંડિયો લઇને ઘેર ઘેર પાન વેચતા હતા. બાળપણથી જીવનનો સંઘર્ષ કરનાર શૂન્ય સાહેબનું આ કાવ્ય જાણે તેમના બાળપણના સ્મરણો સાથે જોડાયેલું છે.

દૂધને માટે રોતા બાળક જો તારે રડવું જ હોય તો તારા તકદીર ઉપર રડ, તારા નસીબ ઉપર રડ, તું એવા ઘરમાં શા માટે જન્મ્યું ? જ્યાં ફરજિયાત ઉપવાસ કરવા પડે છે. દર્દ, વ્યથા, દુ:ખ, આંસુ, નિસાસા એ બધું જાણે ફરજના ભાગ રૂપે મળેલું છે. દૂધને માટે રોતા બાળક તારે રડવું હોય તો તારી તકદીર ઉપર રડ.

અને હવે વાત કરે છે શ્રીમંત કુટુંબની. જ્યાં ફૂલો જેવું નાજુક પારણું હોત, હિંચકો હોત. સુંદર પથારી હોત. મોટરો હોત. દેખરેખ રાખનારી નર્સ કે આયા હોત. પાણી માંગે ને સોનાના કે ચાંદીના ચમચામાં દૂધ હાજર થતું હોત. જો તું ત્યાં રડત તો પ્રેમની નદીઓ કિનારાઓ તોડીને તારા માટે વહેતી હોત. પણ તું એવા ઘરમાં શું કામ જન્મ્યું? જે ઘરના માણસમાં અને પથ્થરમાં કોઈ ફેર નથી.

આ વાત કોઈ પારકું ક્રુર માણસ નથી કહેતું, મા પોતે કહી રહી છે. પોતાના શરીરમાં હાડકાં અને ચામડા રહ્યા છે. હાડકા અને ચામડાના ખોખામાં તું દૂધ માટે વલખા ના માર. તું નિષ્ફળ જાય છે એટલે રડી રહ્યું છે. પણ આ તો એવા ગરીબનું ઘર છે, જ્યાં મહેનત નિષ્ફળ જવા માટે જ સર્જાયેલી છે. તું નકામું રડીને તારા અશ્રુઓનો ભંડાર ખાલી ના કરી નાંખ. આંસુઓ તો તારા ખૂબ મોંઘા મોતી છે. એનો આવો દુરપયોગ ના કર. તું એવા ઘરમાં જન્મ્યું છે, જ્યાં શરીર તોડીને, જાત ઘસી નાંખીને કોઈ બીજાનું આપણે પેટ ભરવાનું હોય છે. પરસેવેથી નિતરીને કોઇને માટે મહેલ ઉભા કરવાના હોય છે.

આપણી કાળી મહેનતના બદલામાં ગમ ખાવાનો છે અને આંસુઓ પીવાના છે. કપરા સમયમાં આંસુ અમૃત જેવા મીઠાં લાગતા હોય છે. પેટ ભૂખ્યું અને શરીર ઉઘાડું રહે એ તો અહીંનો નિયમ છે. ચેન અને આરામ એ તો સપનામાં ય આવતા નથી. આવી તો અઢળક વાતો છે. તું આ ઘરમાં શા માટે જન્મ્યું ? જા, હવે તારા તકદીર ઉપર રડ.

શૂન્ય પાલનપુરીને મેં આ કવિતા રજૂ કરતા સાંભળ્યા છે. આપણને અંદરથી હચમચાવી નાંખે તેવું આ કાવ્ય છે. શૂન્ય પાલનપુરીનું મૂળ નામ છે અલીખાન ઉસ્માનખાન બલોચ. શરૂઆતમાં તે રૂમાની પાલનપુરીના નામે ઉર્દૂમાં શાયરી લખતા હતા. અમૃત ઘાયલે તેમને ગુજરાતીમાં ગઝલ લખતા કર્યા. અને અમૃત ઘાયલે જ તેમને ‘શૂન્ય’ એવું ઉપનામ આપ્યું. અને આમ ગુજરાતી ભાષાને શૂન્ય પાલનપુરી નામના ગઝલકાર મળ્યા. પોતાના નામને ભૂંસી નાંખનાર આ ગઝલકારે આ સંદર્ભમાં એક સુંદર શેર કહ્યો છે.

નામ નહીં તો ઠામનું બંધન,

શૂન્ય થયો પણ પાલનપુરી.

–  રાજેશ વ્યાસ ‘મિસ્કીન’, “શબ્દ સૂરને મેળે” કોલમ, ગુજરાત સમાચાર, શતદલ પૂર્તિ, તા.૦૫-૦૩-૨૦૨૫

માણસની ઉંમર ગમે તે થાય એની સંવેદના અને લાગણીઓ તો મૃત્યુ સાથે જ સમેટાતી હોય છે. જેમ બાળક કોઈ પોતાની નોંધ લે તે માટે મથે છે તે જ રીતે વૃદ્ધોને પણ કોઈ એમની સાથે વાત કરે, કોઈ એમની સલાહ લે, કોઈ એમને પોરસાવે તે ગમે છે.

વૃદ્ધ એ પાયો તૂટી ગયેલી ખુરશી અથવા ટેબલ નથી. નથી એ જળી ગયેલું ખમીસ. વૃદ્ધને ઘસાઈ ગયેલો સિક્કો કે ફાટી ગયેલી નોટ માની અને એને ચલણમાંથી કે વપરાશમાંથી કાઢી નાંખવું એ વૃદ્ધત્વનું અપમાન છે.

ઘરમાં કોઈ પ્રસંગ ઊજવાતો હોય કે બાળકના જન્મદિનની કેક કપાતી હોય, ટેલિવિઝન પર મેચ ચાલતી હોય કે કોઈ મોટા માણસ ઘરે આવ્યા હોય. વૃદ્ધની આંખમાં પણ આ પળ માણવાની, બધાંની સાથે બેસવાની, દીકરાના દીકરાને માથે હાથ ફેરવવાની, એને વ્હાલભરી ચૂમી ભરવાની, ક્રિકેટની મેચમાં રસ હોય તો સ્કોર જાણવાની અને કોઈ વિશિષ્ટ વ્યક્તિ ઘરે આવ્યું હોય તો ઘરના મોભી તરીકે બે શબ્દોની આપ-લે કરવાની ઉત્કંઠા હોય છે.

ઘણી બધી જગ્યાએ મેં જોયું છે. ઘરના વડીલ માટે નવાં કપડાં લેવાનાં હોય તો પહેલો હિસાબ મૂકાય. આટલાં બધાં કપડાં અને હવે આ ઉંમરે શું કરવા છે? કોઈ વળી કહે કે આ ઉંમરે વળી બહાર જમવાના ચટાકા કરીને શું કામ છે? આ ઉંમરે કોઈકનાં લગ્નમાં તમારે શું જવું છે? અરે! આ ઉંમરે એટલે? કેમ આ વૃદ્ધ આવતીકાલે ટપકી જવાના છે અને તમે અમરપટો લખાવીને આવ્યાં છો?

ચીરયૌવનનું વરદાન લઈને આવ્યાં છો? આવા સમયે એક નિઃસહાયતાનો અહેસાસ મેં બે જ જગ્યાએ જોયો છે. એક આ પ્રકારનું વર્તન થતું હોય ત્યાં વૃદ્ધ કે વૃદ્ધાની આંખમાં અને બીજો બાખડી થઈ ગયેલી અને એટલે માલિકે તગડી મૂકેલી ગાયની આંખમાં. આવી ગાયને રોટલી ખવડાવીએ તો એ પણ ડોક ઊંચી કરીને હાથથી પંપાળવા કહે છે. મૂંગા પશુને પણ વ્હાલ જોઈએ છે તો આ તો માણસ છે. માની લઈએ સૌ પોતપોતાનાં કામમાં વ્યસ્ત છે પણ આખા દિવસમાં દસ મિનિટ પણ ન નીકળી શકે?

ક્યાંક બીજું જોવા મળે છે. એમાં પેલો ‘દોઢ વાંક વગર પ્રશ્ન ઊભો થતો નથી’ એ સિદ્ધાંત કામ કરે છે. પેલા વૃદ્ધ કે વૃદ્ધાને હજુ પણ બધું જ પોતાને પૂછાય અને બધું જ પોતાની જાણમાં હોય એનો અભરખો છે. ધૂળ જેવી વાત હોય તોય ‘મને તો ખબર જ નથી ને’ અને ખોટું લાગી જાય!

અરે ભાઈ, હવે ધીરે ધીરે આપણે આ વૃત્તિ છોડી રહ્યાં છીએ ત્યારે હજુય મને ખબર જ નથી કહીને ખોટું શું કરવા લગાડવું. બીજી બાજુ ઔપચારિક વાત હોય અને પ્રશ્ન પૂછાય તો પણ દીકરો જવાબ ના આપે. ઉલટાનું ઘુરકિયું કરે ‘તમારે બધી પંચાત કરીને શું કામ છે?’

આ પ્રકારની વૃત્તિમાં એક વૃદ્ધે પોતાના દીકરાને કઈ રીતે સબક શીખવાડ્યો એની વાત મારી મા પાસેથી સાંભળેલી. એક વેપારી હતા. નામું લખ્યા કરે અને પાસે બેઠેલો દીકરો સામેના ઘરના છાપરે બેઠેલો કાગડો બાપાને બતાવીને કહે ‘બાપા કાગડો.’ સામે બાપા જવાબ આપે ‘હા બેટા, કાગડો.’ આવું કેટલીય વાર બોલાય અને બાપા જવાબ આપ્યા કરે.

એમ કરતા દીકરો મોટો થયો. એક દિવસ એણે પેલા શેઠના કોઈક પ્રશ્નનો ખિજાઈને જવાબ આપ્યો. શેઠ સમસમી ગયા. એમણે દીકરાને કહ્યું ‘ભાઈ! મારું એક નાનું કામ કર ને.’ બાપાએ સામે અભરાઈ પરથી સંઘરી રાખેલ વીસ-પચ્ચીસ વરસ પહેલાંની ખાતાવહીઓ ઉતરાવી. દીકરાને પણ નવાઈ લાગી.

વેપારીએ કહ્યું, ‘બેટા! આ ખાતાવહી જરા ખોલો અને વાંચો.’ દીકરાએ વચ્ચેનું પાનું ખોલ્યું અને આશ્ચર્યમાં પડી ગયો. દર ચોથી લીટીમાં લખ્યું હતું: ‘હા બેટા, કાગડો.’ એના પિતાએ કહ્યું, ‘ભાઈ! તું નાનો હતો ને ત્યારે આ જે કંઈ કાલાઘેલા પ્રશ્નો તું પૂછે તેનો જવાબ કામમાં વ્યસ્ત હોવા છતાં આપવાની રમત હું રમ્યો છું. તને આ એક પ્રશ્નમાં ગુસ્સો આવી ગયો? આટલી ઓછી ધીરજ?’

પેલા દીકરાને એની ભૂલ સમજાઈ અને એણે માફી માંગી.

આ ‘બાપા કાગડો’ અને જવાબમાં ‘હા બેટા, કાગડો’વાળી રમત આપણાં બધાંનાં જીવનમાં રમાય છે. એ વખતે પિતાની ધીરજ હોય છે. આજે પિતા વૃદ્ધ છે, એને કોઈ નાનોમોટો પ્રશ્ન હોય તો જવાબ આપવા જેટલું સૌજન્ય દર્શાવીને એની લાગણીને પંપાળી ન શકાય?

જીવન છેવટે લાગણીઓનો ખેલ છે.

બાળકને બાળકની લાગણી છે, યુવાનને યુવાનની લાગણી છે.

વૃદ્ધને વૃદ્ધની લાગણી છે, લાગણી એ જ જીવન છે.

એ લાગણીઓને સમજી, સંકોરી, પંપાળી, પ્રેમથી ન જીવી શકાય?

જો આવું થાય તો? ઘરમાં વૃદ્ધને ક્યારેય અકારું નહીં લાગે. આવા ઘરમાં વૃદ્ધ ક્યારેય એવું કહેતો નહીં સંભળાય કે ‘હવે તો ભગવાન લઈ લે તો સારું.’ વૃદ્ધત્વને જીવનનો એક ઉત્સવ બનાવવામાં ફાળો આપવા જેટલી મોટી યાત્રા બીજી કોઈ હોઈ શકે ખરી? કદાચ એટલે જ આપણે શ્રવણને યાદ કરીને વંદન કરીએ છીએ.

– ડૉ. જય નારાયણ વ્યાસ

(“દિવ્ય ભાસ્કર” ની તા.૨૦/૧૨/૨૦૨૩ ની પૂર્તિ “કળશ” માંથી સાભાર)

Garbh Sanskar – jevu vavishu aevu lanishu (Pregnancy vishe nu A to Z Guidance) (Gujarati): ગર્ભસંસ્કાર – જેવું વાવીશું એવું લણીશું (Gujarati Edition)

(807)

9% Off ₹555.00 ₹500.00 (as of 31/12/2023 18:55 GMT +05:30 – More infoProduct prices and availability are accurate as of the date/time indicated and are subject to change. Any price and availability information displayed on [relevant Amazon Site(s), as applicable] at the time of purchase will apply to the purchase of this product.)

માણસના સ્વભાવની બધી કૃત્તિમતા, બધા પૂર્વગ્રહો, એની બધી માનસિક ગંદકી એના ધાર્મિક વ્યવહારમાં દેખાઈ આવે છે.

આખરે આપણે ધર્મ સંપ્રદાયની સાંકડી ગલી કૂચીમાં અટવાઈ ગયા. આ ગલી એટલી ભુલભુલામણીવાળી છે કે એમાંથી બહાર નીકળતાં નાકે દમ આવી જશે. વારંવાર એ આપણને ભ્રમમાં નાખશે કે આપણે કોઈ વિશાળ મેદાન ભણી જઈ રહ્યાં છીએ, પણ વાસ્તવમાં એ વધુ ને વધુ ઊંડા દલદલમાં જ આપણને ખૂચાડશે. મનુષ્ય જીવનના ઉચ્ચતમ મૂલ્યોને ધારણ કરે તે ધર્મ પણ એ ઉંચા મૂલ્યોમાંથી મનુષ્યને પછાડી સંકુચિતતાના ખાડામાં નાખે એનું નામ સંપ્રદાય. આજે કોઈ વધુ સંકુચિત બની શકે એની એક કુત્સિત હરીફાઈ ચાલી રહી છે. સંપ્રદાયો ઔપચારિકતાઓમાં ફસાઈ ગયા છે. જે સંપ્રદાયનો વડો કરે, એ જ એના અનુયાયીઓ કરે. જે ઘરનો મુખી કરે એ જ બાકીના સભ્યો કરે.

વોલ્ટર લિપમેનની એક થિયરી છે. એને સ્યુડો એન વાયમેન્ટ થિયરી કહે છે. માણસ બીજા પશુઓથી એટલા માટે ભિન્ન છે કે એ પ્રતિક્રિયા આપી શકે છે, બોલી શકે છે, હસી શકે છે, પણ એની પ્રતિક્રિયા પેલા સાચા, વાસ્તવિક ભૌતિક પર્યાવરણ પ્રત્યે જ હમેશા નથી હોતી. પણ એ એનુ પોતાનું એક કૃત્રિમ પર્યાવરણ ઘડી કાઢે છે. જેમાં એના બધા પૂર્વગ્રહો, ગમા – અણગમા ભળેલા હોય છે. સંપ્રદાયોની બાબતમાં આ વિચારધારા બરોબર બંધ બેસે છે.

ધર્મનો અર્થ વિશાળ છે એની વ્યાખ્યા વિશાળ છે. એનું પરિપ્રેક્ષય વ્યાપક છે. એનું કાર્યક્ષેત્ર વિસ્તૃત છે, પણ આપણે ધર્મને ધીમે ધીમે સંપ્રદાય અને પેટા સંપ્રદાયમાં વહેંચીને એને સાંકડો કરી નાખ્યો. મહાસાગરના ટુકડા કરી કરીને ખાબોચિયામાં પડી ગયા. ખાબોચિયું બંધિયાર હોય છે. એનું પાણી બહુ જલદીથી ગંધાવા માંડે છે. એમાંથી અભિમાન, નફરત અને ધિક્કારની દુર્ગંધ નીકળવા માંડે છે. બધા સંપ્રદાયના સાંકડા વર્તુળથી ટેવાઈ ગયેલા માણસને એ દુર્ગંધ પણ સુગંધ લાગે છે. એક ખાબોચિયું બીજા ખાબોચિયા સામે જોઈને હસે છે. મશ્કરી કરે છે, પછી તો સંખ્યાબંધ ખાબોચિયા વચ્ચે ચડસાચડસીની સ્પર્ધા શરૂ થાય છે. કોની દુર્ગંધ શ્રેષ્ઠ નક્કી કરવાની હરિફાઈ શરૂ થાય છે. આવા ખાબોચિયામાં પ્રેમ મુદીતા, કરુણાને સહઅસ્તિત્વની ભાવના હોય ખરી? અહં પ્રેમના વિરાટપણાની જગ્યા ધિક્કારતું વામનપણું લઈ લે છે.

ઉદાહરણ વિશાળતાનો ઈજારો કોઈ એક ધર્મનો હોતો નથી. કોઈ એક સંપ્રદાયનો નથી. બધા સંપ્રદાયોમાં એક સરખી સંકીર્ણતા, એકસરખી સંકુચિતતા હોય છે. કયારેક કોઈ ચોક્કસ સમયે એમાં વધારો કે ઘટાડો જોવા મળી શકે, પણ આખા ઇતિહાસ પર નજર કરો તો બધા સંપ્રદયોમાં નકારાત્મક ચિહ્નો જણાશે. પછી હું વધુ ઉદાર અને તું વધુ સંકુચિત એમ કહેવાનો કોઈ અર્થ ખરો?

આપણા ધર્મસ્થાનોમાંથી હવે પ્રેમનો સૂર સંભળાતો નથી, પણ નફરત અને વેરઝેર બેસુરો ઘોંઘાટ સંભળાઈ રહ્યો છે. પ્રેમના મધુર, સાતાપૂર્ણ, શીતળ રાગને સ્થાને કોઈ વર્ગ પ્રત્યે, કોઈ જાતિ પ્રત્યેના અપમાનપૂર્ણ નફરત ભરપૂર ચિત્કારો ઉઠી રહ્યાં છે. લોકોનું ધ્યાન હવે ધર્મની જયોતમાંથી નીકળતા પ્રકાશમાં નથી, પણ એ જયોતિ કયા દીવામાંથી નીકળે છે, જયોતનું મહત્વ ઘટી ગયું અને દીવાનું વધી ગયું. દીવો સોનાનો છે કે ચાંદીનો એની વાટ દેશી છે કે વિદેશી, એ ઊંચો છે કે નીચો, એમાં દસ વાટ છે કે વીસ છે, એનું મહત્વ વધ્યું છે.

લોકો વાતવાતમાં ‘શ્રધ્ધા’ની વાત કરે છે. આ શ્રધ્ધા આખર શું ચીજ છે? માણસમાં જો વિચારશક્તિ જ ન હોત, એની પાસે બુધ્ધિ ન હોત, તર્ક ન હોત તો આ શ્રધ્ધા પણ હોત ખરી? તર્ક અને સમજ વિનાની શ્રધ્ધા એ ચાળ્યા વિનાના ઘઊં જેવી છે. તર્કરૂપી ચાળણીનો ઉપયોગ કરીએ ત્યારે વહેમ અને પૂર્વગ્રહરૂપી કાંકરા ખરી પડે છે.

લોકો ધર્મગ્રંથો વાંચે છે, ધર્મગ્રંથનું વાંચન તો મનુષ્યને વિશાળ બનાવે, એની ક્ષિતિજોને વિસ્તારે, એના વિચારોને ઉદાર બનાવે, પણ થાય છે એથી ઉલ્ટું જ ખૂબ વાંચનારા લોકો કયારેક ખૂબ સાંપ્રદાયિક બની જાય છે, અને કશું નહીં વાંચનાર (ગામડાનો ગ્રામજન) વધુ ઉદાર જોવા મળે છે.

માણસના સ્વભાવની બધી કૃત્તિમતા, બધા પૂર્વગ્રહો, એની બધી માનસિક ગંદકી એના ધાર્મિક વ્યવહારમાં દેખાઈ આવે છે. બીજી રીતે બહુ જ સંતુલિત, સ્વસ્થ, બુધ્ધિગમ્ય દેખાતો મનુષ્ય પણ ધર્મ અને સંપ્રદાયના મામલામાં અત્યંત સાધારણ, અતાર્કિક અબૌધ્ધિક અને અંધશ્રધ્ધાળું બની જતો જણાય છે.

આપણો ધર્મ શો હોવો જોઈએ? પૂજા, પ્રાર્થના, મંદિર – મસ્જિદ, ઓચ્છવ કથા, મિજલસ, મંત્રજાપ, ઉપવાસ, વ્રત એમાં જ ધર્મ સમાઈ જાય છે? ધર્મનો દાયરો, ધર્મની સીમા શું આટલી તંગ, આટલી સાંકડી હોઈ શકે? જે માણસ વધુ ઉપવાસ, વધુ જાપ, વધુ અનુષ્ઠાન કરે છે એનામાં એક પ્રકારનો અહંકાર આવી જાય છે. એ બીજા અનુયાયીઓ કરતાં પોતાને બે ગજ ઊંચા માનવા લાગે છે. સમાજ પણ આવા બધા ક્રિયાકાંડોમાં જે માણસ આગળ નીકળી જાય, એને સાધુ – સંતનું બિરુદ આપી દે છે!

જે માણસ રોજ ધર્મસ્થાનમાં જાય છે. સવાર સાંજ પૂજા અર્ચના કરે છે, અનુષ્ઠાન કરે છે, કથાઓ સાંભળે છે, ઉપવાસ કરે છે, એકટાણા કરે છે, ટીલાંટપકાં કરે છે, માથે ટોપી પહેરે છે, દાઢી રાખે છે, અને સતત પડોશી સાથે ઝઘડે છે. કુટુંબમાં વર્ચસ્વ કેમ જમાવવું એનાં કાવતરા કરે છે, ધંધામાં શોષણ કરે છે, કરચોરી કરે છે, ગ્રાહકને છેતરે છે, પત્નીને ત્રાસ આપે છે, સંતાનો ઉપર જમાદારી કરે છે. એના કરતાં એ માણસ નહીં સારો કે જે કદી ધર્મસ્થાનમાં જતો નથી, ધાર્મિકતાનો ડોળ કરતો નથી. પૂજા પ્રાર્થના કરતો નથી અને છતાં સમગ્ર સૃષ્ટિને ચાહે છે, વ્યક્તિ અને સમાવિષ્ટને પ્રેમ કરે છે, કોઈની ખટપટ કરતો નથી, કોઈની ઈર્ષ્યા કરતો નથી?

આજના કેટલાક સંપ્રદાયો લાખોની સંખ્યામાં શિષ્યો ધરાવે છે. માણસનું કલ્યાણ કરવાના દાવા કરે છે. પણ શિષ્યોને અસહિષ્ણુતા અને સંકુચિતતાના પાઠ ભણાવે છે. સંપ્રદાયનાં વડાની સામે કોઈ શિષ્ય વાંધો લે કે પ્રશ્ન પૂછે તો બીજા શિષ્યો મારફત એમની ઉપર હુમલા કરાવવામાં આવે છે. શારીરિક હુમલામાં કયારેક હાથ પગ ભાંગી નાખવામાં આવે છે. અને કયારેક એમની હત્યા કરાવી દેવાય છે. આમ ધર્મને પણ કરોડોની સંપત્તિ એકઠી કરવાનું માધ્યમ બનાવી દેવાયું છે. જયાં કરોડોની સંપત્તિ એકઠી થાય ત્યાં આપોઆપ વ્યક્તિ પૂજા દાખલ થઈ જાય છે. અને એ સંસ્થાનું અને સંસ્થાના વડાનું સ્થાપિત હિત ઉંચુ થઈ જાય છે. આપણી પ્રજા કેટલી ભોળી છે. કે જલ્દી એ અંધશ્રધ્ધામાં સરી પડે છે.

સંસ્થાના વડાના આદેશોને મૂંગે મોઢે એ સ્વીકારી લે છે. અને એનું તરત અમલ કરે છે. છેલ્લે સ્વાધ્યાય પરિવારમાં જે બન્યું એ એનો દાખલો છે. સારા ઉદ્દેશથી અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિના ધ્યેયથી ઉભી થયેલી આવી સંસ્થાઓનું બહું ઝડપથી પતન થઈ જાય છે. છેલ્લે આચાર્ય રજનીશના સંપ્રદાયની પણ આજ દશા થઈ હતી. એમણે પોતે જે વસ્તુનો વિરોધ કર્યો એ જ દુષણમાં એ પોતે સપડાયા એમની વિચારસરણી ઉત્તમ હતી, પણ કરોડોની સંપત્તિ એકઠી થઈ અને એમની આસપાસ એવા શિષ્યો એકઠા થાય જેમની વચ્ચે રજનીશના વારસ બનવાની કાતિલ હરિફાઈ શરૂ થઈ. આજે જે બચ્યું છે એ માત્ર રજનીશની વિચારધારા બચી છે. એમની વિચારધારા ઘણે અંશે રેશનલ હતી. વિવેકબુધ્ધિ યુક્ત હતી. આપણે અત્યારે એ વિચારધારા અપનાવવાની તાતી જરૂર છે. એને બદલે આપણે જુદા જુદા સંપ્રદાયોના વડામાં કેદ થઈ ગયા છીએ. સંસ્કૃતમાં કહ્યું છે કે મુક્તિ અપાવે એજ સાચો ધર્મ. અહીં ધર્મનો સંપ્રદાય નથી. જે ધારણ કરે તે ધર્મ અત્યારના સંપ્રદાય મનુષ્યને વિશાળ બનાવવાને બદલે સાંકડા બનાવે છે. એમાંથી જ તંગદિલી ફેલાય છે. એમાંથી જ હિંસા ફેલાય છે.

ગાંધી, વિનોબા અને વિવેકાનંદ ધાર્મિક હતા, પણ સાંપ્રદાયિક નહોતા એમનો ધર્મ સર્વ સમાવંશક હતો. એ કોઈ વિચારસરણીનો ઈન્કાર કરનારો નહોતો આપણા દેશમાં જાત જાતના ધર્મો અને સંપ્રદાયો છે. આ બધા ધર્મને વિચારધારામાંથી જે સારા તત્વો અપનાવવા જેવા હોય એમને અપનાવીને એક નવો માનવધર્મ અપનાવવો જોઈએ. સદીઓ પહેલા મોગલ બાદશાહ અકબરે આવો પ્રયોગ કર્યો હતો. એ પ્રયોગ નિષ્ફળ ગયો. હવે ઈચ્છીએ કે આવો પ્રયોગ ફરી એકવાર કરવામાં આવે.

– યાસીન દલાલ, “વિચાર વિહાર”, ગુજરાત સમાચાર, તા.૧૩/૦૬/૨૦૨૦

પ્રસિદ્ધ ગુજરાતી દૈનિક “ગુજરાત સમાચાર”માં સોશિયલ મીડિયાની સીડ ઈફેક્ટસ વિષે અલગ અલગ ત્રણ ભાગમાં લેખ પ્રસિદ્ધ થયેલ હતા. આજની પેઢીને આ લેખમાંથી ઘણું બધું શીખવાની અને સમજવાની જરૂર છે. આ લેખો ગુજરાત સમાચારની વેબસાઈટ ઉપર પોસ્ટ કરેલ ન હતા તેથી “કોપી-પેસ્ટ” થયેલ નથી. પરંતુ, ઈમેજ સ્વરૂપે અહી પોસ્ટ કરું છું.